नेत्राभ्यामश्रुपूर्णाभ्यां दीनामुद्वीक्ष्व मातरम् ।
सोऽमात्यमध्ये भरतो जननीमभ्यकुत्सयत् ॥ १ ॥
अभिषेकं न जानामि योऽभूद्राज्ञा समीक्षितः ।
विप्रकृष्टे ह्यहं देशे शत्रुघ्नसहितोऽवसम् ॥ २ ॥
वनवासं न जानामि रामस्याहं महात्मनः ।
विवासनं वा सौमित्रेः सीतायाश्च यथाभवत् ॥ ३ ॥
तथैव क्रोधतस्तस्य भरतस्य महात्मनः ।
कौसल्या शब्दमाज्ञाय सुमित्रामिदमब्रवीत् ॥ ४ ॥
आगतः क्रूरकार्यायाः कैकेय्या भरतः सुतः ।
तमहं द्रष्टुमिच्छामि भरतं दीर्घदर्शिनम् ॥ ५ ॥
एवमुक्त्वा सुमित्रां सा विवर्णा मलिना कृशा ।
प्रतस्थे भरतो यत्र वेपमाना विचेतना ॥ ६ ॥
स तु रामानुजश्चापि शत्रुघ्नसहिस्तदा ।
प्रतस्थे भरतो यत्र कौसल्याया निवेशनम् ॥ ७ ॥
पर्य्यष्वजेतां दुःखार्त्तां पतितां नष्टचेतनाम् ।
रुदन्तौ रुदतीं दुःखात् समेत्यार्यां मनस्विनीम् ॥ ८ ॥
भरतं प्रत्युवाचेदं कौसल्या भृशदुःखिता ।
इदं ते राज्यकामस्य राज्यं प्राप्तमकण्टकम् ॥ ९ ॥
सम्प्राप्तं बत कैकेय्या शीघ्रं क्रूरेण कर्मणा ।
प्रस्थाप्य चीरवसनं पुत्रं मे वनवासिनम् ॥ १० ॥
कैकेयी किं गुणं तत्र पश्यति क्रूरदर्शिनी ।
क्षिप्रं मामपि कैकेयी प्रस्थापयितुमर्हति ॥ ११ ॥
हिरण्यनाभो यत्रास्ते सुतो मे सुमहायशाः ।
अथवा स्वयमेवाहं सुमित्रानुचरा सुखम् ॥ १२ ॥
अग्निहोत्रं पुरस्कृत्य प्रस्थास्ये यत्र राघवः ।
कामं वा स्वयमेवाद्य तत्र मां नेतुमर्हसि ॥ १३ ॥
यत्रासौ पुरुषव्याघ्रः पुत्रो मे तप्यते तपः ।
इदं हि तव विस्तीर्णं धनधान्यसमाचितम् ॥ १४ ॥
हस्त्यश्वरथसम्पूर्णं राज्यं निर्यातितं तया ।
इत्यादिबहुभिर्वाक्यैः क्रूरैः सम्भर्त्सितोऽनघः ॥ १५ ॥
विव्यथे भरतस्तीव्रं व्रणे तुद्येव सूचिना ।
पपात चरणौ तस्यास्तदा सम्भ्रान्तचेतनः ॥ १६ ॥
विलप्य बहुधाऽसञ्ज्ञो लब्धसञ्ज्ञस्ततः स्थितः ।
एवं विलपमानां तां भरतः प्राञ्जलिस्तदा ॥ १७ ॥
कौसल्यां प्रत्युवाचेदं शोकैर्बहुभिरावृताम् ।
आये कस्मादजानन्तं गर्हसे मामकिल्बिषम् ॥ १८ ॥
विपुलां च मम प्रीतिं स्थिरां जानासि राघवे ।
कृता शास्त्रानुगा बुद्धिर्माभूत्तस्य कदाचन ॥ १९ ॥
सत्यसन्धः सतां श्रेष्ठो यस्यार्योऽनुमते गतः ।
प्रेष्यं पापीयसां यातु सूर्यं च प्रति मेहतु ॥ २० ॥
हन्तु पादेन गां सुप्तां यस्यार्योऽनुमते गतः ।
कारयित्वा महत्कर्म भर्त्ता भृत्यमनर्थकम् ॥ २१ ॥
अधर्मो योऽस्य सोऽस्यास्तु यस्यार्योऽनुमते गतः ।
परिपालयमानस्य राज्ञो भूतानि पुत्रवत् ॥ २२ ॥
ततस्तं द्रुह्यतां पापं यस्यार्योनुमते गतः ।
बलिषड्भागमुद्धृत्य नृपस्यारक्षतः प्रजाः ॥ २३ ॥
अधर्मो योऽस्य सोस्यास्तु यस्यार्योऽनुमते गतः ।
संश्रुत्य च तपस्विभ्यः सत्रे वै यज्ञदक्षिणाम् ॥ २४ ॥
तां विप्रलपतां पापं यस्यार्योऽनुमते गतः ।
हस्त्यश्वरथसम्बाधे युद्धे शस्त्रसमाकुले ॥ २५ ॥
मा स्म कार्षीत्सतां धर्मं यस्यार्योऽनुमते गतः ।
उपदिष्टं सुसूक्ष्मार्थं शास्त्रं यत्नेन धीमता ॥ २६ ॥
स नाशयतु दुष्टात्मा यस्यार्योऽनुमते गतः ।
मा च तं व्यूढबाह्वंसं चन्द्रार्कसमतेजसम् ॥ २७ ॥
द्राक्षीद्राज्यस्थमासीनं यस्यार्योऽनुमते गतः ।
पायसं कृसरं छागं वृथा सोऽश्नातु निर्घृणः ॥ २८ ॥
गुरूंश्चाप्यवजानातु यस्यार्योऽनुमते गतः ।
गाश्च स्पृशतु पादेन गुरून् परिवदेत् स्वयम् ॥ २९ ॥
मित्रे द्रुह्येत सोऽत्यन्तं यस्यार्योऽनुमते गतः ।
विश्वासात् कथितं किञ्चित् परिवादं मिथः क्वचित् ॥ ३० ॥
विवृणोतु स दुष्टात्मा यस्यार्योऽनुमते गतः ।
अकर्त्ता ह्यकृतज्ञश्च त्यक्तात्मा निरपत्रपः ॥ ३१ ॥
लोके भवतु विद्वेष्यो यस्यार्योऽनुमते गतः ।
पुत्रदारैश्च भृत्यैश्च स्वगृहे परिवारितः ॥ ३२ ॥
स एको मृष्टमश्नातु यस्यार्योऽनुमते गतः ।
अप्राप्य सदृशान् दाराननपत्यः प्रमीयताम् ॥ ३३ ॥
अनवाप्य क्रियां धर्म्यां यस्यार्योऽनुमते गतः ।
मात्मनः सन्ततिं द्राक्षीत् स्वेषु दारेषु दुःखितः ॥ ३४ ॥
आयुः समग्रमप्राप्य यस्यार्योऽनुमते गतः ।
राजस्त्रीबालवृद्धानां वधे यत्पापमुच्यते ॥ ३५ ॥
भृत्यत्यागे च यत्पापं तत्पापं प्रतिपद्यताम् ।
सदैव बिभृयाद्भृत्यान् यस्यार्योऽनुमते गतः ॥ ३६ ॥
सङ्ग्रामे समुपोढे स्म शत्रुपक्षभयङ्करे ।
पलायमानो वध्येत यस्यार्योऽनुमते गतः ॥ ३७ ॥
कपालपाणिः पृथिवीमटतां चीरसंवृतः ।
भिक्षमाणो यथोन्मत्तो यस्यार्योनुमते गतः ॥ ३८ ॥
पाने प्रसक्तो भवतु स्त्रीष्वक्षेषु च नित्यशः ।
कामक्रोधाभिभूतस्तु यस्यार्योनुमते गतः ॥ ३९ ॥
मा स्म धर्मे मनो भूयादधर्मं सुनिषेवताम् ।
अपात्रवर्षी भवतु यस्यार्योऽनुमते गतः ॥ ४० ॥
सञ्चितान्यस्य वित्तानि विविधानि सहस्रशः ।
दस्युभिर्विप्रलुप्यन्तां यस्यार्योनुमते गतः ॥ ४१ ॥
उभे सन्ध्ये शयानस्य यत्पापं परिकल्प्यते ।
तच्च पापं भवेत्तस्य यस्यार्योनुमते गतः ॥ ४२ ॥
यदग्निदायके पापं यत्पापं गुरुतल्पगे ।
मित्रद्रोहे च यत्पापं तत्पापं प्रतिपद्यताम् ॥ ४३ ॥
देवतानां पितॄणां च मातापित्रोस्तथैव च ।
मा स्म कार्षीत् स शुश्रूषां यस्यार्योऽनुमते गतः ॥ ४४ ॥
सतां लोकात्सतां कीर्त्त्यात् सञ्जुष्टात् कर्मणस्तथा ।
भ्रश्यतु क्षिप्रमद्यैव यस्यार्योऽनुमते गतः ॥ ४५ ॥
अपास्य मातृशुश्रूषामनर्थे सोऽवतिष्ठताम् ।
दीर्घबाहुर्महावक्षा यस्यार्योऽनुमते गतः ॥ ४६ ॥
बहुपुत्रो दरिद्रश्च ज्वररोगसमन्वितः ।
स भूयात् सततं क्लेशी यस्यार्योऽनुमते गतः ॥ ४७ ॥
आशामाशंसमानानां दीनानामूर्ध्वचक्षुषाम् ।
अर्थिनां वितथां कुर्याद्यस्यार्योऽनुमते गतः ॥ ४८ ॥
मायया रमतां नित्यं परुषः पिशुनोऽशुचिः ।
राज्ञो भीतस्त्वधर्मात्मा यस्यार्योऽनुमते गतः ॥ ४९ ॥
ऋतुस्नातां सतीं भार्यामृतुकालानुरोधिनीम् ।
अतिवर्त्तेत दुष्टात्मा यस्यार्योऽनुमते गतः ॥ ५० ॥
धर्मदारान् परित्यज्य परदारान्निषेवताम् ।
त्यक्तधर्मरतिर्मूढो यस्यार्योऽनुमते गतः ॥ ५१ ॥
विप्रलुप्तप्रजातस्य दुष्कृतं ब्राह्मणस्य यत् ।
तदेव प्रतिपद्येत यस्यार्योऽनुमते गतः ॥ ५२ ॥
पानीयदूषके पापं तथैव विषदायके ।
यत्तदेकः स लभतां यस्यार्योऽनुमते गतः ॥ ५३ ॥
ब्राह्मणायोद्यतां पूजां विहन्तु कलुषेन्द्रियः ।
बालवत्सां च गां दोग्धु यस्यार्योऽनुमते गतः ॥ ५४ ॥
तृष्णार्तं सति पानीये विप्रलम्भेन योजयेत् ।
लभेत तस्य यत्पापं यस्यार्योऽनुमते गतः ॥ ५५ ॥
भक्त्या विवदमानेषु मार्गमाश्रित्य पश्यतः ।
तस्य पापेन युज्येत यस्यार्योऽनुमते गतः ॥ ५६ ॥
विहीनां पतिपुत्राभ्यां कौसल्यां पार्थिवात्मजः ।
एवमाश्वासयन्नेव दुःखार्त्तो निपपात ह ॥ ५७ ॥
तथा तु शपथैः कष्टैः शपमानमचेतनम् ।
भरतं शोकसन्तप्तं कौसल्या वाक्यमब्रवीत् ॥ ५८ ॥
मम दुःखमिदं पुत्र भूयः समुपजायते ।
शपथैः शपमानो हि प्राणानुपरुणत्सि मे ॥ ५९ ॥
दिष्ट्या न चलितो धर्मादात्मा ते सहलक्ष्मणः ।
वत्स सत्यप्रतिज्ञो मे सतां लोकानवाप्स्यसि ॥ ६० ॥
इत्युक्त्वा चाङ्कमानीय भरतं भ्रातृवत्सलम् ।
परिष्वज्य महाबाहुं रुरोद भृशदुःखिता ॥ ६१ ॥
एवं विलपमानस्य दुःखार्त्तस्य महात्मनः ।
मोहाच्च शोकसंरोधाद्बभूव लुलितं मनः ॥ ६२ ॥
लालप्यमानस्य विचेतनस्य प्रणष्टबुद्धेः पतितस्य भूमौ ।
मुहुर्मुहुर्निश्वसतश्च धर्मं सा तस्य शोकेन जगाम रात्रिः ॥ ६३ ॥