रामस्य वचनं श्रुत्वा हर्षपौरुषवर्धनम् ।
सुग्रीवः पूजयाञ्चक्रे राघवं प्रशशंस च ॥ १ ॥
असंशयं प्रज्वलितैस्तीक्ष्णैर्मर्मातिगैः शरैः ।
त्वं दहेः कुपितो लोकान् युगान्त इव भास्करः ॥ २ ॥
वालिनः पौरुषं यत्तद्यच्च वीर्यं धृतिश्च या ।
तन्ममैकमनाः श्रुत्वा विधत्स्व यदनन्तरम् ॥ ३ ॥
समुद्रात्पश्चिमात्पूर्वं दक्षिणादपि चोत्तरम् ।
क्रामत्यनुदिते सूर्ये वाली व्यपगतक्लमः ॥ ४ ॥
अग्राण्यारुह्य शैलानां शिखराणि महान्त्यपि ।
ऊर्ध्वमुत्क्षिप्य तरसा प्रतिगृह्णाति वीर्यवान् ॥ ५ ॥
बहवः सारवन्तश्च वनेषु विविधा द्रुमाः ।
वालिना तरसा भग्ना बलं प्रथयतात्मनः ॥ ६ ॥
महिषो दुन्दुभिर्नाम कैलासशिखरप्रभः ।
बलं नागसहस्रस्य धारयामास वीर्यवान् ॥ ७ ॥
वीर्योत्सेकेन दुष्टात्मा वरदानाच्च मोहितः ।
जगाम सुमहाकायः समुद्रं सरितां पतिम् ॥ ८ ॥
ऊर्मिमन्तमतिक्रम्य सागरं रत्नस़ञ्चयम् ।
मह्यं युद्धं प्रयच्छेति तमुवाच महार्णवम् ॥ ९ ॥
ततः समुद्रो धर्मात्मा समुत्थाय महाबलः ।
अब्रवीद्वचनं राजन्नसुरं कालचोदितम् ॥ १० ॥
समर्थो नास्मि ते दातुं युद्धं युद्धविशारद ।
श्रूयतां चाभिधास्यामि यस्ते युद्धं प्रदास्यति ॥ ११ ॥
शैलराजो महारण्ये तपस्विशरणं परम् ।
शङ्करश्वशुरो नाम्ना हिमवानिति विश्रुतः ॥ १२ ॥
गुहाप्रस्रवणोपेतो बहुकन्दरनिर्दरः ।
स समर्थस्तव प्रीतिमतुलां कर्तुमाहवे ॥ १३ ॥
तं भीत इति विज्ञाय समुद्रमसुरोत्तमः ।
हिमवद्वनमागच्छच्छरश्चापादिव च्युतः ॥ १४ ॥
ततस्तस्य गिरेः श्वेता गजेन्द्रविपुलाः शिलाः ।
चिक्षेप बहुधा भूमौ दुन्दुभिर्विननाद च ॥ १५ ॥
ततः श्वेताम्बुदाकारः सौम्यः प्रीतिकराकृतिः ।
हिमवानब्रवीद्वाक्यं स्व एव शिखरे स्थितः ॥ १६ ॥
क्लेष्टुमर्हसि मां न त्वं दुन्दुभे धर्मवत्सल ।
रणकर्मस्वकुशलस्तपस्विशरणं ह्यहम् ॥ १७ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा गिरिराजस्य धीमतः ।
उवाच दुन्दुभिर्वाक्यं रोषात्संरक्तलोचनः ॥ १८ ॥
यदि युद्धेऽसमर्थस्त्वं मद्भयाद्वा निरुद्यमः ।
तमाचक्ष्व प्रदद्यान्मे योऽद्य युद्धं युयुत्सतः ॥ १९ ॥
हिमवानब्रवीद्वाक्यं श्रुत्वा वाक्यविशारदः ।
अनुक्तपूर्वं धर्मात्मा क्रोधात्तमसुरोत्तमम् ॥ २० ॥
वाली नाम महाप्राज्ञः शक्रतुल्यपराक्रमः ।
अध्यास्ते वानरः श्रीमान् किष्कन्धामतुलप्रभाम् ॥ २१ ॥
स समर्थो महाप्राज्ञस्तव युद्धविशारदः ।
द्वन्द्वयुद्धं महद्दातुं नमुचेरिव वासवः ॥ २२ ॥
तं शीघ्रमभिगच्छ त्वं यदि युद्धमिहेच्छसि ।
स हि दुर्धर्षणो नित्यं शूरः समरकर्मणि ॥ २३ ॥
श्रुत्वा हिमवतो वाक्यं क्रोधाविष्टः स दुन्दुभिः ।
जगाम तं पुरीं तस्य किष्किन्धां वालिनस्तदा ॥ २४ ॥
धारयन् माहिषं रूपं तीक्ष्णशृङ्गो भयावहः ।
प्रावृषीव महामेघस्तोयपूर्णो नभस्तले ॥ २५ ॥
ततस्तद्द्वारमागम्य किष्कन्धाया महाबलः ।
ननर्द कम्पयन् भूमिं दुन्धुभिर्दुन्दुभिर्यथा ॥ २६ ॥
समीपस्थान् द्रुमान् भञ्जन् वसुधां दारयन् खुरैः ।
विषाणेनोल्लिखन् दर्पात्तद्द्वारं द्विरदो यथा ॥ २७ ॥
अन्तःपुरगतो वाली श्रुत्वा शब्दममर्षणः ।
निष्पपात सह स्त्रीभिस्ताराभिरिव चन्द्रमाः ॥ २८ ॥
मितं व्यक्ताक्षरपदं तमुवाचाथ दुन्दुभिम् ।
हरीणामीश्वरो वाली सर्वेषां वनचारिणाम् ॥ २९ ॥
किमर्थं नगरद्वारमिदं रुद्धा विनर्दसि ।
दुन्दुभे विदितो मेऽसि रक्ष प्राणान् महाबलः ॥ ३० ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा वानरेन्द्रस्य धीमतः ।
उवाच दुन्दुभिर्वाक्यं रोषात्संरक्तलोचनः ॥ ३१ ॥
न त्वं स्त्रीसन्निधौ वीर वचनं वक्तुमर्हसि ।
मम युद्धं प्रयच्छाद्य ततो ज्ञास्यामि ते बलम् ॥ ३२ ॥
अथवा धारयिष्यामि क्रोधमद्य निशामिमाम् ।
गृह्यतामुदयः स्वैरं कामभोगेषु वानर ॥ ३३ ॥
दीयतां सम्प्रदानं च परिष्वज्य च वानरान् ।
सर्वशाखामृगेन्द्रस्त्वं संसादय सुहृज्जनान् ॥ ३४ ॥
सुदृष्टां कुरु किष्किन्धां कुरुष्वात्मसमं पुरे ।
क्रीडस्व च सह स्त्रीभिरहं ते दर्पनाशनः ॥ ३५ ॥
यो हि मत्तं प्रमत्तं वा सुप्तं वा रहितं भृशम् ।
हन्यात्स भ्रूणहा लोके त्वद्विधं मदमोहितम् ॥ ३६ ॥
स प्रहस्याब्रवीन्मन्दं क्रोधात्तमसुरोत्तमम् ।
विसृज्य ताः स्त्रियः सर्वास्ताराप्रभृतिकास्तदा ॥ ३७ ॥
मत्तोऽयमिति मा मंस्था यद्यभीतोऽसि संयुगे ।
मदोऽयं सम्प्रहारेऽस्मिन् वीरपानं समर्थ्यताम् ॥ ३८ ॥
तमेवमुक्त्वा सङ्क्रुद्धो मालामुत्क्षिप्य काञ्चनीम् ।
पित्रा दत्तां महेन्द्रेण यद्धाय व्यवतिष्ठत ॥ ३९ ॥
विषाणयोर्गृहीत्वा तं दुन्दुभिं गिरिसन्निभम् ।
आविध्यत तदा वाली विनदन् कपिकुञ्जरः ॥ ४० ॥
वाली व्यापातयाञ्चक्रे ननर्द च महास्वनम् ।
श्रोत्राभ्यामथ रक्तं तु तस्य सुस्राव पात्यतः ॥ ४१ ॥
तयोस्तु क्रोधसंरम्भात्परस्परजयैषिणोः ।
युद्धं समभवद्घोरं दुन्दुभेर्वानरस्य च ॥ ४२ ॥
अयुध्यत तदा वाली शक्रतुल्यपराक्रमः ।
मुष्टिभिर्जानुभिश्चैव शिलाभिः पादपैस्तथा ॥ ४३ ॥
परस्परं घ्नोतस्तत्र वानरासुरयोस्तदा ।
आसीददसुरो युद्धे शक्रसूनुर्व्यवर्धत ॥ ४४ ॥
व्यापारवीर्यधैर्यैश्च परिक्षीणं पराक्रमैः ।
तं तु दुन्दुभिमुत्पाट्य धरण्यामभ्यपातयत् ॥ ४५ ॥
युद्धे प्राणहरे तस्मिन् निष्पिष्टो दुन्दुभिस्तदा ।
पपात च महाकायः क्षितौ पञ्चत्वमागतः ॥ ४६ ॥
तं तोलयित्वा बाहुभ्यां गतसत्त्वमचेतनम् ।
चिक्षेप बलवान् वाली वेगेनैकेन योजनम् ॥ ४७ ॥
तस्य वेगप्रविद्धस्य वक्त्रात् क्षतजबिन्दवः ।
प्रपेतुर्मारुतोत्क्षिप्ता मतङ्गस्याश्रमं प्रति ॥ ४८ ॥
तान् दृष्ट्वा पतितांस्तस्य मुनिः शोणितविप्रुषः ।
क्रुद्धस्तत्र महाभागश्चिन्तयामास को न्वयम् ॥ ४९ ॥
येनाहं सहसा स्पृष्टः शोणितेन दुरात्मना ।
कोऽयं दुरात्मा दुर्बद्धिरकृतात्मा च बालिशः ॥ ५० ॥
इत्युक्त्वाथ विनिष्क्रम्य ददर्श मुनिपुङ्गवः ।
महिषं पर्वताकारं गतासुं पतितं भुवि ॥ ५१ ॥
स तु विज्ञाय तपसा वानरेण कृतं हि तत् ।
उत्ससर्ज महाशापं क्षेप्तारं वालिनं प्रति ॥ ५२ ॥
वनं मत्संश्रयं येन दूषितं रुधिरस्रवैः ।
सम्भग्नाः पादपाश्चेमे क्षिपतेहासुरीं तनुम् ॥ ५३ ॥
समन्ताद्योजनं पूर्णमाश्रमं मामकं यदि ।
आगमिष्यति दुर्बुद्धिर्व्यक्तं स न भविष्यति ॥ ५४ ॥
ये चापि सचिवास्तस्य संश्रिता मामकं वनम् ।
न च तैरिह वस्तव्यं श्रुत्वा यान्तु यथासुखम् ॥ ५५ ॥
यदि तेऽपीह तिष्ठन्ति शपिष्ये तानपि ध्रुवम् ।
वनेऽस्मिन् मामके नित्यं पुत्रवत्परीरक्षिते ॥ ५६ ॥
पत्त्राङ्कुरविनाशाय फलमूलाभवाय च ।
दिवसश्चास्य मर्यादा यं द्रष्टा श्वोऽस्मि वानरम् ॥ ५७ ॥
बहुवर्षसहस्राणि स वै शैलो भविष्यति ।
ततस्ते वानराः श्रुत्वा गिरं मुनिसमीरिताम् ॥ ५८ ॥
निश्चक्रमुर्वनात्तस्मात्तान् दृष्ट्वा वालिरब्रवीत् ।
किं भवन्तः समस्ताश्च मतङ्गवनवासिनः ॥ ५९ ॥
मत्समीपमनुप्राप्ता अपि स्वस्ति वनौकसाम् ।
ततस्ते कारणं सर्वं तदा शापं च वालिनः ॥ ६० ॥
शशंसुर्वानराः सर्वे वालिने हेममालिने ।
एतच्छ्रुत्वा तदा वाली वचनं वानरेरितम् ॥ ६१ ॥
स महर्षिं तदासाद्य याचते स्म कृताञ्जलिः ।
महर्षिस्तमनादृत्य प्रविवेशाश्रमं तदा ॥ ६२ ॥
शापधारणभीतस्तु वाली विह्वलतां गतः ।
ततः शापभयाद्भीत ऋश्यमूकं महागिरिम् ॥ ६३ ॥
प्रवेष्टुं नेच्छति हरिर्द्रष्टुं वापि नरेश्वर ।
तस्याप्रवेशं ज्ञात्वाहमिदं राम महावनम् ॥ ६४ ॥
विचरामि सहामात्यो विषादेन विवर्जितः ।
एषोस्थिनिचयस्तस्य दुन्दुभेः सम्प्रकाशते ॥ ६५ ॥
वीर्योत्सेकान्निरस्तस्य गिरिकूटोपमो महान् ।
इमे च विपुलाः सालाः सप्त शाखावलम्बिनः ॥ ६६ ॥
यत्रैकं घटते वाली निष्प्रत्त्रयितुमोजसा ।
एतदस्यासमं वीर्यं मया राम प्रकीर्तितम् ॥ ६७ ॥
कथं तं वालिनं हन्तुं समरे शक्ष्यसे नृप ।
तथा ब्रुवाणं सुग्रीवं प्रहसँल्लक्ष्मणोऽब्रवीत् ॥ ६८ ॥
कस्मिन् कर्मणि निर्वृत्ते श्रद्दध्या वालिनो वधम् ।
तमुवाचाथ सुग्रीवः सप्त सालानिमान् पुरा ॥ ६९ ॥
एवमेकैकशो वाली विव्याधाथ स चासकृत् ।
रामोऽपि दारयेदेषां बाणेनैकेन चेद्द्रुमम् ॥ ७० ॥
वालिनं निहतं मन्ये दृष्ट्वा रामस्य विक्रमम् ।
हतस्य महिषस्यास्थि पादेनैकेन लक्ष्मण ॥ ७१ ॥
उद्यम्याथ प्रक्षिपेच्चेत्तरसा द्वे धनुःशते ।
एवमुक्त्वा तु सुग्रीवो रामं रक्तान्तलोचनम् ॥ ७२ ॥
ध्यात्वा मुहूर्तं काकुत्स्थं पुनरेव वचोब्रवीत् ।
शूरश्च शूरघाती च प्रख्यातबलपौरुषः ॥ ७३ ॥
बलवान् वानरो वाली संयुगेष्वपराजितः ।
दृश्यन्ते चास्य कर्माणि दुष्कराणि सुरैरपि ॥ ७४ ॥
यानि सञ्चिन्त्य भीतोऽहमृश्यमूकं समाश्रितः ।
तमजय्यमधृष्यं च वानरेन्द्रममर्षणम् ॥ ७५ ॥
विचिन्तयन्न मुञ्चामि ऋश्यमूकमहं त्विमम् ।
उद्विग्नः शङ्कितश्चापि विचरामि महावने ॥ ७६ ॥
अनुरक्तैः सहामात्यैर्हनुमत्प्रमुखैर्वरैः ।
उपलब्धं च मे श्लाध्यं सन्मित्रं मित्रवत्सल ॥ ७७ ॥
त्वामहं पुरुषव्याघ्र हिमवन्तमिवाश्रितः ।
किन्तु तस्य बलज्ञोऽहं दुर्भ्रातुर्बलशालिनः ॥ ७८ ॥
अप्रत्यक्षं तु मे वीर्यं समरे तव राघव ।
न खल्वहं त्वां तुलये नावमन्ये न भीषये ॥ ७९ ॥
कर्मभिस्तस्य भीमैस्तु कातर्यं जनितं मम ।
कामं राघव ते वाणी प्रमाणं धैर्यमाकृतिः ॥ ८० ॥
सूचयन्ति परं तेजो भस्मच्छन्नमिवानलम् ।
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा सुग्रीवस्य महात्मनः ॥ ८१ ॥
स्मितपूर्वमथो रामः प्रत्युवाच हरिं प्रभुः ।
यदि न प्रत्ययोऽस्मासु विक्रमे तव वानर ॥ ८२ ॥
प्रत्ययं समरे श्लाघ्यमहमुत्पादयामि ते ।
राघवो दुन्दुभेः कायं पादाङ्गुष्ठेन लीलया ॥ ८३ ॥
तोलयित्वा महाबाहुश्चिक्षेप दशयोजनम् ।
असुरस्य तनुं शुष्कं पादाङ्गुष्ठेन वीर्यवान् ॥ ८४ ॥
क्षिप्तं दृष्ट्वा ततः कायं सुगीवः पुनरब्रवीत् ।
लक्ष्मणस्याग्रतो राममिदं वचनमब्रवीत् ॥ ८५ ॥
आर्द्रः समांसः प्रत्यग्रः क्षिप्तः कायः पुरा सखे ।
लघुः संम्प्रति निर्मांसस्तृणभूतश्च राघव ॥ ८६ ॥
क्षिप्तमेवं प्रहर्षेण भवता रघुनन्दन ।
नात्र शक्यं बलं ज्ञातुं तव वा तस्य वाधिकम् ॥ ८७ ॥
आर्द्रं शुष्कमिति ह्येतत्सुमहद्राघवान्तरम् ।
स एव संशयस्तात तव तस्य च यद्बले ॥ ८८ ॥
सालमेकं तु निर्भिन्द्या भवेद्व्यक्तिर्बलाबले ।
कृत्वेदं कार्मुकं सज्यं हस्तिहस्तमिवाततम् ॥ ८९ ॥
आकर्णपूर्णमायम्य विसृजस्व महाशरम् ।
इमं हि सालं सहितस्त्वया शरो न संशयोऽत्रास्ति विदारयिष्यति ॥ ९० ॥
अलं विमर्शेन मम प्रियं ध्रुवं कुरुष्व राजात्मज शापितो मया ।
यथा हि तेजस्सु वरः सदा रविर्यथा हि शैलो हिमवान् महाद्रिषु ॥ ९१ ॥
यथा चतुष्पात्सु च केसरी वरस्तथा नराणामसि विक्रमे वरः ॥ ९२ ॥